Gekroond zeemonster, drakoon
Sint Olof staat met zijn voet op een gecompliceerd monster, een fabeldier. Dit monster, ofwel drakoon staat in de late ME traditie en heeft kenmerken van de rijngotiek. De staart is als van een slang en slingert zich om het been van Olof. Het lijf is deels geschubd en heeft vier zwempoten. Een menselijk hoofd dat is gekroond completeert dit wezen. De houder van Olof zijn hellebaard steekt in de mond van het wezen en tekent overwinning samen met de voet die op het lijf rust.
Draken en monsters in de ME
Het klinkt ons misschien raar in de oren maar voor de ME mens bestaan draken echt. De verschillende afbeeldingen die wij kennen hebben een concrete betekenis al kunnen meerdere mogelijke betekenissen en de ontwikkeling in de tijd het ons moeilijk maken om de juiste betekenis te interpreteren. Soms krijgt een draakachtig monster de naam Leviathan (Psalmen, Job, Jesaja). Het betreft dan een eng indrukwekkend beest dat zich ophoudt aan de rand van de zee of de woestijn. Dergelijke monsters zijn een bedreiging voor Gods plannen. God zelf of een van zijn adepten verslaan dergelijke monsters en tonen daarmee Gods heerschappij. Het Nijmeegs Schippers Antependium toont een sterk en krachtig verhaal. Naast het concrete gevaar kan het monster ook symbool staan voor begrippen die in het verlengde liggen van die concrete betekenis. Met de taal van de symbolen worden met regelmaat vijandige mogendheden draakachtig en monsterlijk voorgesteld. De vijand staat voor het kwade en een stapje verder voor ongelovige heidenen.
In de ME zijn draak en duivel vaak identiek. Het monsterlijke dat jouw wereld bedreigt. Voor kunstenaars een ideaal item.
“Wie in de ME leefde, ging uit van meerdere werelden. De aarde als ruimte waarin je leefde en werkte, daarnaast waren er de hemel en de hel. Die werelden leken gescheiden, maar zowel hemelse als helse wezens konden rondgaan op aarde. Zo was het goed mogelijk dat draken voorkwamen in de natuur. Voor de ME-er was de draak een realiteit. Meestal moest er een held of heilige aan te pas komen om de draak te verslaan”. (pag. 52 ev Nissen en Verdonck)
In de ME wordt de draak een symbool voor het heidendom. De aartsengel Michaël wordt veelal als overwinnaar van een draak afgebeeld, de overwinnaar van het slechte. En ook hier een stapje verder, de overwinnaar van de ongelovigen. In de ME krijgt ook Sint Joris een glansrol als drakendoder en bestrijder van het slechte. In Gelre is het verhaal van de Gelderse draak bekend die in zijn doodstrijd de naam van Gelre onthult. Dergelijke verhalen werden in de tweede helft van de 15e eeuw populair. (meer daarover: http://www.hetwoudderverwachting.nl/de-draak-van-gelre.html)
Ook Sint Olof krijgt al vroeg deze wijze van uitbeelden met een draak erbij, als overwinnaar van heidense volkeren en landen, als verbreider van het ware geloof. Vanaf ongeveer 1200 met een tuniek met koningsmantel en vanaf de tweede helft 15e eeuw in een harnas met koningsmantel.
Van slang tot draak.
Vanaf de twaalfde eeuw wordt de draak beschreven als ‘maior cunctorum serpentium’: de grootste onder de slangen. Hij is niet alleen slang maar wordt ook afgebeeld met een kam op het hoofd, hij kan vliegen en heeft een staart. Met die staart kan hij zelfs olifanten wurgen.
In latere beschrijvingen komen naast veren vleugels ook poten en tanden. Volgens Jacob van Maerlant (1270) lijken de vleugels op die van een vleermuis en zo maken de veren plaats voor membraanachtige vleugels. Albertus Magnus voegt schubben toe en die zijn tot op heden gebleven. (Zie pag. 63 ev; Nissen en Verdonck)
De ME kent een overvloed aan draken in allerlei variaties. Voor ons worden draak, slang en duivel voortdurend verwisseld, wellicht dat de ME-er daar minder moeite mee had en sneller begreep wat er met de afbeelding bedoeld werd.
Gekroonde draak
Een kroon welke met regelmaat opduikt en ook te zien is op het monster van het Antependium roept weer andere vragen op, maar we mogen met reden veronderstellen dat de kroon staat voor de hoogmoed van de duivel of de hoogmoed van kwade machten. Het beeld van de gekroonde slang of drakoon komt uit de Apocalyps. In diverse sagen komen we de slang met een kroon tegen als baas over de anderen, een soort van maffiabaas.
Opmerkelijk is dat Alfa Romeo de gekroonde slang (biscione) in het logo heeft verwerkt. Wellicht hebben ze daar voor gekozen omdat de machtige families Visconti en Sforza tijdens de renaissance Milaan groot hebben gemaakt. Deze families hadden de verslingende slang met kroon in hun wapen. Dat Berlusconi dit teken in zijn tuin heeft liggen kan nauwelijks toeval zijn.
Statement
Het Antependium maakt met de overwinning op het gekroonde zeemonster een statement. Olof, de patroon van het schippersgilde, in een harnas -zoals de gegoede burgerij van Nijmegen- als overwinnaar van de heidenen en als verbreider van het christelijk geloof en tegelijkertijd toont zich het schippersgilde als krachtige beschermer van Nijmegen tegen het kwade. Het is goed mogelijk dat ook de bedreigingen op het einde van de 15e eeuw met name door de Habsburgers als gekroonde machthebbers van het kwaad indirect op het Antependium worden geduid.
De gelderse draak werd overwonnen dan kunnen we andere monsterlijke machten ook wel aan.
Draken en monsters in onze tijd
We kunnen ons wellicht voorstellen dat draken in overdrachtelijke zin nog steeds in onze realiteit bestaan. We zoeken beelden voor opeenstapelingen van slechtheid (in onze ogen). Die beelden krijgen vervolgens monsterlijke trekjes. Vermakelijk en leerzaam is de novelle van Belcampo: ‘Sint Joris’ uit 1983.
De draak vertegenwoordigt het slechte, hoe meer de mensen in de ban van hem raken, hoe slechter zij zelf worden.
