Maria op het Antependium

Rode mantel

Aan het begin van de Middeleeuwen werd Maria voornamelijk in een rode mantel afgebeeld. Sinds de 15e eeuw veel meer in een blauwe mantel met onderkleed. Diep blauw staat voor duurzaamheid, trouw en standvastigheid en verwijst naar de hemel en de zee.
Terwijl in de oudheid rood als kwaadafwerend gold, wordt die betekenis in de loop van de Middeleeuwen overgenomen door blauw. Bovendien vroeg blauw om een kostbare kleurstof gemaakt van lapis lazuli dat vanuit het huidige Afghanistan geïmporteerd werd, hetgeen de kleur bijzonder (en duur) maakte.
Ik vermoed dat de reeds gekozen dure blauwe achtergrond van damast in deze mede bepalend werd tot de keuze voor een rode mantel.

Drie gewaden en modieuze trekjes

Uniek aan de Maria van dit Antependium is het tonen van de meerdere kledingstukken die Maria draagt. Slechts zelden zien we een Maria op 15e eeuwse afbeeldingen waarbij drie gewaden zichtbaar zijn. Hier zien we een rode met goudborduursel bewerkte mantel over een lichtblauwe met zilverborduursel bewerkte tunica waaronder een groene met goudborduursel bewerkte albe en bij de hals een klein stukje van een wit hemd. Alle positieve symboliek in een keer en tegelijkertijd een heel luxe Maria.
Wanneer we deze Maria nader beschouwen constateren we verschijnselen die begonnen zijn bij Rogier van der Weyden. Dat is een voorzichtig lager decolleté waarbij men een klein randje van de groene albe ziet onder een deels opgetrokken wit onderhemd. Rogier van der Weyden deed dit voor het eerst bij Maria Magdalena op een kruisafname (1435). (Zie: Silke Geppert) Dit enigszins erotische effect was nieuw maar volgde het veranderend modebeeld.
Bij Maria Magdalena als verbeelding van een tot inkeer gekomen zondares mocht al meer dan bij Maria. Op diverse schilderijen uit de 15e eeuw zien we een veel wereldser Maria Magdalena naast een behoorlijk zedige Maria. Maar zo tegen het einde van de 15e eeuw had de invloed van de burgerij op de schilderkunst al het nodige aan nieuwigheden opgeleverd. De meest besproken uitdagende Maria is die van Jean Fouquet maar die veelbesproken Maria is dan ook de uitzondering op de regel, ook binnen zijn eigen werk. Binnen de algemene tendens toont zich hier desalniettemin een ietwat wereldse Maria, een beetje spannend.

De Madonna van Melun is een onderdeel is van een diptiek. Dat Sint Steven zijn blik vanaf links richt op deze madonna is een bijkomstigheid. De twee afzonderlijke delen van het oorspronkelijke diptiek hangen in Berlijn (Sint Steven) en in Antwerpen.

Ik heb vele afbeeldingen van Maria uit de 15e eeuw bekeken maar het tonen van het onderkleed komt nauwelijks voor. Op een schilderij uit 1485 waarop de bruiloft van Maria wordt afgebeeld door de Meester van Sint Goedele (Utrecht Catharijneconvent) zien we een rood onderkleed. In een altaarbeeld van de Heilige Familie rond 1503 uit de omgeving van Keulen komen we ook een Maria tegen met drie gewaden. En zo zijn er nog wel een paar te vinden door de invloed van de Bourgondische schilders en de vroege rennaissance op de late Rijngotiek.

Vestimentum fecit narrationem

De rode konings mantel (zie ook Sint Olof) in combinatie met een kroon verwijst naar de ME populaire opvatting over Maria als hemelse koningin. (Regina Coeli)
“Die schone koninginne is daar,
Gekleed al met de zone klaar;
Haar bruidegom welbereid,
Schone gekleed,
Gekroond al openbaar”
(citaat uit ‘Het is daar in de zonneschijn’ van de zuster van Barbaradaal ± 1490; Zie: Anton van Duinkerken pag. 63)
Het lichtblauwe bovenkleed samen met de lange blonde haren verwijzen naar de mooie jonge maagdelijke vrouw Maria. Het groene onderkleed is moeilijker te duiden. In de houding van Maria herkennen we de Rijngotiek.

Naakte Jezus

Dat Maria een naakte Jezus draagt heeft uiteraard ook betekenis. Was het eerst gebruikelijk om een ingebakerde Jezus af te beelden zien we tegen het einde van de ME steeds meer een naakte Jezus. De naakte Jezus vermenselijkt zijn rol tegenover zijn eerdere rol als goddelijk kind. Zijn naaktheid verwijst ook naar de eenvoud zoals die in een aantal spirituele bewegingen in die tijd wordt gepropageerd.  De invloed van Franciscus ‘nudus Christum nudum sequi’ (naakt de naakte Christus volgen) twee eeuwen eerder uitgesproken wordt in de vijftiende eeuw een standaard norm in de kunst.

De populariteit van Maria is enorm in de 15e eeuw, wat uiteraard ook prachtige muziek oplevert:

Josquin des Prez: Ave Maria