Voorwoord bij Het Nijmeegs Schippers Antependium
Het Nijmeegs Schippers Antependium eind 15e eeuw hoort tot de topstukken van de Nederlandse textielkunst. Het is met prachtige stoffen, garens en draden uitgevoerd om voor een altaar te hangen. Het doek ligt in Museum Het Valkhof te Nijmegen. Het Antependium is gemaakt in de stijl van de Rijngotiek met Italiaanse zijden damast uit Lucchese invloedssfeer waarop geborduurde applicaties in de stijl van de Rijngotiek zijn aangebracht, de boven en onderkant met uitgevuld borduurwerk op linnen. Er wordt rijk gebruik gemaakt van goud- en zilverdraad.
“Het is het grootste nog bestaande borduursel uit de middeleeuwen in Nederland en verbeeldt letterlijk en figuurlijk de hoop op een behouden vaart.” (Marja Begheyn-Huisman)
Ik adviseer de lezers om de afbeelding hier in een apart venster te openen. Dan kunt u bij het lezen van alle pagina’s steeds kijken naar de afbeelding zelf. (Deze grote afbeelding komt van Museum Het Valkhof, waar ik het museum hartelijk voor dank)
Het Antependium werd in Nijmegen samengesteld en ontworpen voor het rijke schippersgilde dat een eigen kapel bezat aan de Waalkade: De Sint Olofskapel. Naast de liturgische functie symboliseert het doek de kracht en macht van het schippersgilde. Hoewel kerkvader Hieronymus reeds in de vierde eeuw waarschuwde vooral geen luxe te gebruiken in de eredienst dachten de laatantieke en de ME kerken daar nogal eens anders over. Rond 1200 probeert Innocentius III orde aan te brengen in de symboliek van kleuren maar de late ME tonen eerder het tegendeel. Het concilie van Trente (1545-1563) boekt meer resultaat maar de reformatie heeft dan al toegeslagen.
Petrus voor de deur van de Hemelse Kerk (Stevenskerk)
In de ogen van de ME mens is een kerk en een kerkdienst ‘mit allem Drum und Dran’ een afspiegeling van de hemelse sferen en is Jezus Christus zelf middels de transsubstantiatie aanwezig in zijn Huis van God. Rijkelijk versieren van het kerkgebouw, kostbare kleding en uitbundige verzorging van de liturgie bevestigen deze denktrant. Voorwerpen en afbeeldingen die wij tegenwoordig als een kunstwerk zien zijn voor de ME mens in de eerste plaats objecten die zijn verankerd in de religieuze levenssfeer.
De verwijzing naar het kerkgebouw als hemel zien we onder andere in de Stevenskerk bij de zuidelijke entree naar het hoogkoor. Op de memoriesteen uit 1475 zien we linksboven Petrus staan voor een kerk, de verbeelding van de hemel.
Het Nijmeegs Schippers Antependium ontstaat in de late 15e eeuw in een periode waarin Nijmegen politiek en economisch een sterke positie inneemt. De opkomst van de stadscultuur had invloed op de religieuze werken. De afbeeldingen gingen steeds meer over de actuele en profane wereld vertellen. Mijns inziens markeert het Nijmeegs Antependium mede daardoor de overgang naar een nieuwe tijd: “Het Antependium als Testament van de Middeleeuwen“.
Ik ervaar het Antependium als een cultuurproduct gefinancierd door plaatselijke ondernemers en geproduceerd door plaatselijke ambachtslieden met een beeldtaal die gebruik maakt van plaatselijke, regionale en actuele thema’s, waarbij het resultaat bedoeld is om binnen een gemeenschap te functioneren. Alleen daarom al een inspiratiebron tot in onze tijd. (Citaat uit interview met de auteur).
Op 10 september 1958 (het toegangskaartje heb ik nog) liep de auteur als kleine jongen aan de hand van zijn vader en heeroom Werenfried door het Rijksmuseum en zag daar voor het eerst het ‘Schippersantependium’. Op die dag is de kiem gelegd voor het besef dat veel ‘kerkspullen’ uitnodigen tot verwondering. “oculos intuentium et mentes meditantium invitat ad stuporem” (Matthew Paris 13e eeuw), door Saskia de Bodt geïnterpreteerd als: “Overrompelende schoonheid leidt tot vervoering van de gelovigen”. Jaren later kwam de auteur weer in aanraking met dit fascinerende enigszins versleten doek en heeft dit Antependium de auteur niet meer losgelaten.
Een ieder begrijpt dat er veel werk is verricht om tot deze site te komen. Op de teksten rust copyright. Wilt u ze gebruiken? Neem dan contact op.
Uw bijdrage is welkom
Een ieder zal zich ook realiseren dat een website een ander medium is dan een boek. Deze website deelt zich om niet met u in de cyberwereld. Het voortdurende onderzoek kan heel goed financiële ondersteuning gebruiken, te weten op Stichting Vlegel NL51 ABNA 053 70 58 184 te Nijmegen.
Meer weten over Stichting Vlegel? Link!
Hartelijk welkom op deze site,
Hubert Hendriks
